İslamiyet Öncesi Türk Devletleri ve Toplulukları
Avarlar
Türk tarihinde önemli bir yere sahip olan Avarlar, Göktürk Devleti karşısında yenilgi almaları sonucu 552’de yıkılarak Karadeniz’in kuzeyine giden, Slav toplumları ile mücadelelerinde Slavların birleşerek kaynaşmalarında etkili olmuşlardır. Türk tarihinde ilk kez İstanbul (619 – 626) kuşatılmıştır. 805’de Franklar tarafından yıkılmışlardır.
Avar Hakanlığı (Aparlar- Juan Juanlar) Özellikleri
• Orta Asya’da egemenlikleri altında yaşayan Köktürkler tarafından devletleri ortadan kaldırınca Avrupa’ya göç ederek Bayan Han zamanında, Orta Avrupa’da Macaristan’da tekrar devlet kurdular.
UYARI: Avarlar, Hunlar gibi hem Asya’da hem de Avrupa’da devlet kuran Türk topluluğudur.
• Avarlar, Slav ve Germen topluluklarını devlet yönetimi, ordu teşkilatı ve bozkır sanatı konusunda etkilemiş, Slavları Balkanlara getirip yerleştirilmişlerdir.
• 619 ve 626 yıllarında Sasanilerle birlikte İstanbul’u iki kez kuşattılar.
Hazarlar
Hazarlarda yöneticiler Musevi olmakla birlikte halk arasında Hıristiyan, Musevi, Müslüman ve Şamanist olanlar da görülmüştür. Farklı dinlere inanmış halk arasında çıkan davalara “her dinden temsilcinin katıldığı Yüksek Hakimler Kurulu” bakmıştır. Bu tutum “adaletli ve hoşgörülü yönetim anlayışının” göstergesidir. Hazarlar egemen oldukları bölge dışında Arabistan’dan Sibirya’ya, Doğu Avrupa’dan Türkistan’a uzanan ticaret yolları üzerinde VII. yüzyıldan X. yüzyıl sonlarına kadar Hazar Barış Çağı denilen bir dönemin yaşanmasında da etkili olmuşlardır. Ticarete önem vererek ipek Yolu’na hakim olmuşlardır. İslam dininin kuzeye yayılmasını engeleyen Hazarlar’ı, Peçenekler zayıflatmışlar ve Ruslar tarafından 965’te yıkılmışlardır.
NOT: Yöneticileri ve resmi dini Musevilik olan tek Türk topluluğu Hazar ülkesinde: Müslüman, Hıristiyan, Musevi ve Şamanist olanlar özgürce yaşamışlardır. Halk arasındaki davalara bakmak için her dinden temsilcinin katıldığı Yüksek Hakimler Kurulu, “adaletli ve hoşgörüye dayalı yönetim anlayışının önemsendiğini” gösterir. Hazar Türkleri, günümüzdeki Hazar Denizi’ne de adını vermiştir.
Hazar Devleti Özellikleri Nelerdir?
• Karadeniz ile Kafkas dağlarının kuzeyinde ve İdil (Volga) Nehri dolaylarında hüküm sürmüştür.
• Batı Köktürk Devleti yıkılınca bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir.
• Tarih sahnesine Sabar Türklerinin devamı olarak çıkmıştır.
• Museviliği benimseyen tek Türk Devleti’dir.
UYARI: Bu nedenle Hazar Devleti tek tanrılı dini benimseyen ilk Türk Devletidir.
• Ayrıca Musevilikle birlikte Hristiyanlık, Müslümanlık ve Şamanizm inançları Hazar Devleti’nde birlikte yaşama olanağı bulmuştur.
UYARI: Bu durum Hazar Devleti’nde dini hoşgörü olduğunun göstergesidir.
• Hz. Osman Dönemi’nde Müslüman Arapların Kafkaslara ve Karadeniz’in kuzeyine ilerlemesini 652 “Belencer Savaşı” ile durdurdular.
UYARI: Hazarlar, Müslüman Araplarla savaşan ilk Türk devletidir.
• İpek Yolu’nun güvenliğini sağlamaları, bölgeye huzur ve zenginliği getirmeleri nedeniyle döneme “Hazar Barış Çağı” adı verilmiştir.
UYARI: Bu barış dönemi ile beraber Hazar ülkesi; ulaşımın hızlandığı, mal değişiminin arttığı, Doğulu ve Batılı ulusların kitleler halinde ticaret ve sanatla uğraşan insanların kaynaştığı bir yer haline gelmiştir.
• Hazarlar Türk tarihinde “ücretli ordu” kuran ilk Türk devletidir.
• Hazarlar, Hazar Denizi’ne isimlerine vermişlerdir.
Macarlar
Peçeneklerin baskısıyla IX. asrın sonlarına doğru Macaristan’a yerleşip Hıristiyanlığın Katolik mezhebini kabul eden tek Türk boyudur, o Germenlerin doğuya yayılmasını engellerken Slavların birleşmesine de engel olmuşlardır.
Macarların Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde
• Fin-Ugor kavimlerinin bir bölümü Karadeniz’in kuzeyindeki bozkırlara inerek “Onogurlarla” kaynaştılar.
• IX. yüzyılda, Hazar egemenliğinde yaşayan Macarlar, Peçeneklerin baskısıyla batıya göç ettiler.
• 896 yılında bugünkü Macaristan bölgesinde Macar Devleti’ni kurdular.
UYARI: Macarlar bugünkü Macar coğrafyasına isimlerini vermişlerdir.
• Macarlar zamanla Hristiyanlığı benimseyerek Türk kimliğini kaybettiler.
UYARI: Günümüzdeki Macarların tarihinde ve kültüründe Türkler çok etkili olduğu için Macarlar, 1870 yılında Budapeşte’de dünyadaki ilk “Türkoloji Enstitüsü”nü açmışlardır.
Kumanlar
Batı Kök Türklerin bir kolu olup Karadeniz’in kuzeyine gelerek bu raya kendi adlarını vermişlerdir. (Kumania olarak bilinen bu bölge batıklar tarafından “Türkiye” olarak adlandırılmıştır.) Sarışın ve mavi gözlü Türk boyudur. Rusları mağlup etmeleriye Rus Milli Destanı ortaya çıkmıştır, X. yüzyılda Oğuzlarların mücadeleleri“Dede Korkut Hikayeleri’nin” doğmasına sebep olmuştur.
Bir kısmı Macaristan’a yerleşen Kumanlar Hıristiyanlaşarak kimliklerini kaybetmişlerdir. (Günümüzde Macaristan bünye sinde 50.000 civarında Kuman varlığı, Türklük kimliği ile kendini ifade etmektedir.) Altın Orda Devleti hizmetine giren Kumanlar, İslâmlaşarak devşirilmişler; Eyyûbi ve Memlûk gibi Ön Asya ve Mısır’da egemen Türk devletlerinde önemli görevlere yükselmişlerdir.
Kıpçaklar (Kumanlar) Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde
• Kıpçaklar, Batı Köktürk topluluklarındandır.
• XI. Yüzyılda Güney Rusya’yı ele geçiren Kıpçaklar, Doğu Avrupa- Batı Sibirya arasındaki bölgeye egemen olmuşlar, İslam kaynaklarında bu coğrafyaya “Deşt-i Kıpçak” (Kıpçak Bozkırı) denilmiştir.
• Sarı saçlı, renkli gözlü olan Kıpçaklar bu yönleriyle diğer Türk topluluklarından farklı bir özellik göstermiştir.
• Mısır’a egemen olan Eyyubiler, Kıpçak Devleti yıkıldıktan sonra Kıpçak ülkesinden getirdikleri Kıpçak Türklerinden özel eğitimli ordular kurdular.
Eyyubi Devleti’ni ortadan kaldıran Kıpçaklar, Memluklar (Kölemenler) adıyla Mısır’da kendi devletini kurdular.
• Kıpçakların bir kısmı Hristiyanlığı benimsemiş, bir kısmı da Kırım, Kafkaslar ve İtil Bulgarları ülkesinde Müslümanlığı benimsemiştir.
• Günümüzde Karakalpaklar, Kazaklar, Tatarlar, Başkırtlar, Çuvaşlar ve Nogaylar Kıpçakların soyundan gelmektedir.
UYARI: Kıpçakların Oğuzlarla yaptıkları savaşlar “Dede Korkut Hikayeleri”nin konusunu oluşturmuştur.
Bulgarlar
Avrupa Hun Devleti‘nin yıkılmasından sonra Karadeniz’in kuzeyi ne gelen Hunların buradaki Ogurlarla birleşmesiyle Bulgar kimliği doğmuştur. Kubrat öncülüğünde VII. yüzyıl başlarında kurulan Büyük Bulgar Devleti, Hazarların baskısıyla parçalanmıştır, Kuruldukları bölgenin adlarıyla anılan iki Bulgar Devleti doğmuştur. Ogur adı verilen Türkler, Avrupa Hun Devleti’nin Karadeniz’in kuzeyine çekilen kitleleriyle kaynaşarak, VI. yüzyılın sonlarında Kafkasların ve Karadeniz’in kuzeyinde, Han Kubrat’ın (Kurt) liderliğinde Büyük Bulgar Devleti’ni kurdular. Hazarların baskısı ile Tuna Bulgarları ve İtil (Volga) Bulgarları olarak ikiye ayrıldılar.
İtil (Volga) Bulgar Devleti
Hazar Hakanlığı’na bağlı yaşayan itil Bulgarları Almış Han zamanında islamiyeti kabul etmişlerdir. Bulgarlardan günümüze seramik ve maden işleme sanatına ait eserler kalmıştır. İtil Bulgarlarına, 1237’de Altın Orda Devleti son vermiştir. Büyük Bulgar Devleti’nin yıkılmasından sonra 680’de Otuz-Ogurlar’dan bir grup “İtil (Volga) Bulgar Devleti”ni kurdu. Ticari ilişkiler sonucu, İslamiyet’le tanışan Bulgarlar, X. yüzyılın ilk yarısında İslamiyet’i kabul ettiler.
UYARI: Bu neden İtil Bulgarları Türk İslam kültürünün Avrupa’daki ilk temsilcisi olmuştur. İtil Bulgarları günümüzde Rusya’da varlıklarını devam ettiren “Kazan Türkleri”nin atalarıdır.
Tuna Bulgar Devleti
Büyük Bulgar Devleti’nin yıkılmasından sonra Bulgarların bir kısmı Dobruca’nın güneyinde, Asparuh’un önderliğinde Tuna Bulgar Devleti’ni kurdular. “Boris Han Dönemi”nde Hristiyanlığı resmen benimsediler. Emeviler Dönemiyle birlikte 717 ve 718’de İstanbul’u iki kez kuşattılar.
UYARI: Bulgarlar, Avarlar’dan sonra İstanbul’u kuşatan ikinci Türk devletidir.
Kubrat öncülüğünde kurulan “Büyük Bulgar Devleti’nin” yıkılmasının ardından oğlu Asparuh Tuna boylarında (679) Tuna Bulgar Devleti’ni kurmuştur. İstanbul’u kuşatan Türk Devletlerinden ikincisi olan Tuna Bulgarları, Slavları idareleri altına almışlar ve 864’te Boris Han zamanında Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir. Bulgarlar bugünkü Bulgaristan coğrafyasına isimlerini verdiler.
Kırgızlar
Orta Asya’da Uygurların kurduğu Uygur Devleti’ni yıkarak Ötüken’de kendi devletlerini kurmuşlardır. 920’lerde yurtlarından çıkan Kırgızlara 1207’de Moğollar son vermişlerdir. Manas Destanı ile Türk tarihinde önemli bir yere sahip olmuşlardır.
Kırgızların Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde?
• 840 yılında Uygur Devleti’ni yıkarak, merkezî Ötüken olan Kırgız Devleti’ni kurdular.
• XIII. yüzyılda Ötüken’i Moğollara kaptırarak “Orhun Türk kültürünün” bölgede yok olmasına neden oldular.
UYARI: Kırgızlar, Cengiz Han’ın yani Moğolların egemenliği altına giren ilk Türk devletidir.
• XIX. yüzyılda Rusların egemenliğine giren Kırgızlar, 1991’de bağımsız oldular.
• Yaklaşık dört yüz bin mısradan oluşan ve dünyanın en uzun destanı kabul edilen “Manas Destanı” Kırgızlara aittir.
• Türklerin ilk kitabesi kabul edilen ve Göktürk alfabesiyle yazılan Yenisey Kitabeleri Kırgızlara aittir.
Ak hun Devleti (Ak Hun İmparatorluğu)
V. yüzyılda bağımsızlığa kavuşan Akhunlar; Afganistan ve Hindistan’ın kuzeyini ele geçirmişlerdir. 567’de Göktürkler tarafından yıkılmışlardır.
Türgişler
Göktürklerin Çin esaretine girdikleri 630 yılında kurulan Türgişler, Müslüman Arapların Orta Asya’ya hakim olmalarını engellemişlerdir. Devletin kurucusu Baga Tarkan kendi adına para bastırmıştır. Emevi – Türgiş mücadelesi ve Müslüman Arapların Türkistan’da Türk kanı dökmeleri “Türklerin İslamlaşmalarını geciktiren” bir durumdur. Sulu Kağan zamanında Emevi Devetiyle mücadele ederek Arapların Batı Türkistan’a girmelerini engellediler.
Karluklar
islamiyeti ilk kabul eden Türk boyudur. Türgişleri ortadan kaldırmışlardır. Karahanlıların kuruluşunda etkili olmuşlardır. Talas Savaşı’nda Çin’e karşı mücadele eden Abbasilere destek vererek Orta Asya’nın Çin esaretine girmesini engellemişler; Türk – Arap ilişkilerinin kurulmasında ve Türklerin İslamlaşmalarında etkili olmuşlardır.
NOT: Uygurların yıkılmasıyla Orta Asya’da Kırgız Devleti kurulurken; Uygurların kuruluşunda etkili olan Karluk ve Basmiller öncülüğünde Karahanlı Devleti (840 – 1212 ) kurulmuştur.
Karlukların Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde?
• Türgişlerden sonra 766’da Batı Türkistan’a egemen oldular.
• Basmil ve Uygurlarla birlikte II. Köktürk Devleti’nin yıkılmasında etkili oldular.
• 751 yılında Talas Savaşı’nda Çinlilere karşı Müslüman Arapların yanında yer almışlardır. UYARI Karluklar, İslamiyet’i kabul eden ilk Türk topluluğudur.
• Uygur Devleti’nin kurulmasında etkili olan Karluklar, Uygur Devleti yıkıldıktan sonra Yağma, Çiğil, Tuhsı Türkleriyle birleşerek Karahanlı Devleti’nin kurulmasında da etkili oldular.
• Karluk hükümdarı Bilge Kül Kadir Kağan “Kara Han” unvanını alarak Karahanlı Devleti’ni kurdu.
Sabirler
Kafkasların kuzeyine VI. asır başlarında yerleşerek bazen Bizans bazen Sasanilerle ittifak yapmışlardır. Bugünkü Sibirya, adını Sabirler’den almışlardır.
Uzlar (Oğuzlar 630-682)
Türk boyları içerisinde en kalabalık Türk boyu olup büyük çoğunluğu Müslüman’dır. Selçuklular, Osmanlılar gibi büyük devletler kurmuşlardır. 8 Bir kısmı Karadeniz’in kuzeyine gitmiştir. Malazgirt Savaşı’nda Alparslan saflarına geçmişlerdir.
Oğuzların Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde
• 630-682 yılları arasında Dokuz-Oğuz Kağanlığı altında birleştiler.
• Daha sonra Köktürk ve Uygur egemenliği altına girdiler.
• X. yüzyılda Oğuz Yabgu Devleti’ni kurdular.
• X. yüzyılın sonlarına doğru İslamiyet’i kabul ettiler.
• 24 boydan oluşan Oğuzlar’ın Kınık Boyu, Büyük Selçuklu Devleti’ni; Kayı Boyu, Osmanlı Devleti’ni kurmuştur.
• Karadeniz’in kuzeyinden Balkanlar’a gelen Oğuzlara Bizans kaynakları “Uz” adını vermiştir.
• Bugünkü Romanya’nın Dobruca bölgesinde ve Moldovya’nın Gagauzeli Özerk belgesinde yaşayan “Gagavuzlar” (Gök Oğuzlar), Uzların torunlarıdır.
Peçenekler
Oğuzların baskısıyla Karadeniz’in kuzeyine yerleşmişlerdir. Kuman (Kıpçaklar) tarafından yıkılmışlardır. Bizans ordusunda ücretli askerlik yapan Peçenekler, 1071 Malazgirt Savaşı’nda Sultan Alparslan’ın sancağı altında Bizans’a karşı savaşarak öz benliklerini koruduklarını da göstermişlerdir.
Peçeneklerin Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde
• IX ve XII. yüzyıllarda Oğuzlar ve Hazarların baskısı sonucunda Karadeniz’in kuzeyine gelerek burada varlıklarını devam ettirdiler.
• Peçenekler oymaklar halinde yaşadılar, siyasi birlik oluşturarak bir devlet kuramadılar.
• 1035’te Tuna’yı geçerek Bizans topraklarına akınlar düzenlediler.
• Zamanla Bizans ordusunda paralı askerlik yapmaya başladılar.
UYARI: Peçenekler, 1071 Malazgirt Savaşı’nda Uzlarla birlikte Bizans ordusundan ayrılarak Alp Arslan’ın ordusuna katılmışlarıdır.
Başkırtlar
Köken olarak Kıpçak Türklerinden gelen Başkırtlar, IV ve X. yüzyıllar arasında Ural Dağları çevresi ile İdil’in kuzeyinde yaşadılar. Altın Ordu Devleti’ne bağlanarak İslamiyet’i kabul ettiler. XVII. yüzyılda Rusya’nın egemenliği altına girdiler. Başkırtlar günümüzde Rusya Federasyonuna bağlı Başkortostan özerk bölgesi olarak varlıklarını devam ettirmektedir.
UYARI: Ünlü tarihçi Zeki Velidi Togan Başkortostan asıllı bir bilim adamıdır.