Dilimizdeki Ses Olayları (Ses Bilgisi Kuralları)
1- Bugün, Türkçe kelimelerimizde uzun sesli yoktur. Seslilerimiz, kelimelerde aynı veya orta uzunluktadırlar. Sonradan Türkçeleşmiş kelimeler katip,tesir, tevil, askeri, iktisadi... bu kurala uymaz. Bazı kişilerin yapısı gibi gelişi güzel yabancı veya Türkçe kelimeleri yersiz olarak uzatmak veya kısaltmak doğru değildir. Hâtıra (doğrusu hatıra), hulâsa (doğrusu- hulâsa) şakaa (doğrusu-şaka), tesir (doğrusu teesir) dir.
Türkçe kelimelerdeki bazı sesliler, konuşmada isteği veya duyguyu ifade etmek için uzun söyleyebilirler. Yazıık, Yook, olmadıı, Uzuuun, konuştuun, kardeşiiim, güzeel gibi.
......
“p, ç, t, k” sert ünsüzleriyle biten kelimelerin sonuna ünlü ile başlayan bir ek getirilirse “p, ç, t, k” yumuşayarak “b, c, d, g, ğ” olur. Buna ünsüz değişimi diğer adı ile ünsüz yumuşaması denir.
Dilimizde sert sessizlerden “k-t-p-ç” (kitapçı) biten bir kelimeye sesli harf ile başlayan bir ek eklendiğinde, bu kelimenin sonunda bulunan sessiz harf yumuşamaya uğrayarak “ğ-g-d-b-c” seslerine evrilir. Dilimizde meydana gelen bu olaya ünsüz yumuşaması bazı kaynaklara göre de ünsüz değişimi adı verilir. Ancak son zamanlarda ÖSYM'nin sorduğu ses ......
Ünlü Daralması Nedir Örnekler
Şimdiki zaman eki olan -yor eki kendinden önce gelen “a, e” geniş ünlülerini daraltarak “ı, i, u, ü” ye dönüştürür. Bu ses olayına "ünlü daralması" denir.
Örnekler:
Sızla – yor > Sızlıyor (Eylemin sonunda bulunan “a” geniş ünlüsü “ı” dar ünlüsüne dönüşmüştür.)
Gizle – yor- um > Gizliyorum
Yazma-yor > yazmıyor
Özle-yor > özlüyor
Kapla – yor > Kaplıyor
De– yor > Diyor
Ye – yor – uz > Yiyoruz
Oyna – yor – lar > Oynuyorlar
Dinle – yor – uz > Dinliyoruz
Anla – yor – muş > Anlıyormuşuz
Planla –yor > Planlıyorduk
Bekle – yor – um ......
Ünlü Türemesi Nedir
Dilimizde bazı isim soylu sözcükler küçültme eki yani " +cık , +cik , +cuk , +cük " eklerinden bir tanesini aldığında sözcük ile gelen ek arasında fazladan bir ünlü türeyebilir. İşte bu ses olayına "ünlü türemesi" denir. Ses olaylarından en basit ve sınırı en dar olan bu ses olayı ayrıca pekiştirme yapılırken de karşımıza çıkmaktadır.
Ünlü Türemesi Cümle Örnekleri
Aşağıdaki örnek cümlelerde yer alan kırmızı renkle işaretlenmiş sözcüklerde ünlü türemesi oluşmuştur .
Sınavdan yüksek puan alabilmek az-ı-cık daha zaman ayırman gerekecek .
......
Bu sayfamızda Türk Dil Kurumu baz alınarak yazım kurallarını derledik. Öncelikle günlük yaşamda en çok kullanılan ve karşımıza en çok çıkan sözcüklerin doğru yazımını ele alacağız.
Yazım Kuralları Kelimelerin Yazılışı
De'nin Bağlacının Doğru Yazımı
Türkçede var olan "de" bağlacı dilimizde "dahi, bile" bağlaçlarının kullanıldığı anlamda kullanılmaktadır. Bir cümlede gördüğümüz "de"nin bağlaç olup olmadığını anlayabilmek için gördüğümüz "de" yi cümleden atarız. Attığımızda, cümlenin yapısı ve anlamı değişmiyorsa bu "de" için bağlaç diyebiliriz. Ancak cümle bozuluyorsa onun ek olduğunu anlayabiliriz . Dolayısıyla dilimizde ekler bitişik, ......
Türkçe Kelimelerdeki Seslerin Bazı Özellikleri
Kelimeler, hayatları boyunca, ses bakımından hep aynı kalmazlar; önce, konuşma dilinde bazı seslerin değiştikleri, sonra da bunun yazı diline geçilme ilkeleri görülür. Bu değişme genel olarak, bir sesin, yerini kendi başka bir sese bırakmasıyla olur. Lehçeleri ve ağızlan farklılaşması bundandır.
Ses bilgisi ile ilgili temel Kavramlar:
Ses nedir: Akciğerden gelen havanın ses yolundan çıkarken boğazımızda oluşturduğu titreşimlere “ses” denir.
Harf nedir: Seslerin birtakım işaretlerle yazıya geçirilmesine “harf” denir. Latin kökenli Türk alfabesinde 29 harf vardır. Buna karşılık olarak dilimizde ......
başlıca ses değişmeleri şunlardır:
1 - e > değişmesi: Fazla değildir. Bu değişim ilk hecede görülür;
eyü >evi > iyi,
geymek >giymek,
eşitmek > işitmek gibi.
2- i > e değişmesi; Bu değişme oldukça fazladır. Bu değişme ilk hecede görülür;
ilçi > elçi,
irmek > ermek,
gice > gece,
virmek > vermek,
yjr >yer gibi.
3- ı > i değişimi: Azdır;
daki > takı > dahi,
kanı > hani...gibi.
4- u > i ve "ı" değişimi; çok azdır,
uşdu > işte,
uçun > için,
uşbu ......
a)Yer Değiştirme (Göçüşme/Metatez)
Konuşma dilinde söyleyiş zorluklarını gidermek maksadıyla kelime içindeki ünsüzlerin yer değiştirmesidir. Bu durum yazıya yansıtılmamalıdır.
Örnekler:
avrat > arvat ekşi > eşki kirpik > kiprik köprü > körpü
lanet > nalet memleket > melmeket toprak >toprak
b) Aykırılaşma (Benzeşmezlik)
Bir kelimede yan yana bulunan aynı cins iki sesten birinin farklılaşması durumuna “aykırılaşma” denir. Burada ünsüz benzeşmesinin tam tersi bir durum söz konusudur.
Örnekler:
attar > aktar muşamma > muşamba
c) Dudaksıllaşma
Yuvarlak ünlülerin bazı ünsüzleri dudak ünsüzüne dönüştürmesi durumudur.
Örnekler:
donuz > domuz
döğ- > döv-
kılaguz > kılavuz
köynek > gönlek ......
Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)
Kelime ek aldığında veya başka bir kelimeyle birleştiğinde birbirine benzeyen hecelerden birinin söylenmeme durumuna hece düşmesi denir.
Örnekler:
cuma ertesi > cumartesi kahve altı > kahvaltı
pek iyi > peki sütlü aş > sütlaç
Kelimede yer alan ünlünün söylenmemesi şeklinde meydana gelen ses olayıdır.
Örnekler:
alın-ı > alnı
burun-um > burnum
göğüs-ü > göğsü
Omuz > um omzum
oğul-unuz > oğlunuz
Kahır - ından > kahrından
seyir - i > seyrine
Ayır ıntı ayrıntı
sıyır ık sıyrık
Yalın ız yalnız
yanıl ış yanlış
Türemiş Kelimelerde Ünlü Düşmesi Örnekleri:
ayır-ı > ayrılmak
beniz-et-ir > benzetirim
Savur – ......
Ünsüz Düşmesi Nedir?
Çoğunlukla bir kelime ek aldığında, kelimenin sonunda bulunan ünsüz düşmektedir. Bu ses olayı, ünsüzler arasındaki zayıf ve güçlü olan ünsüzlerin, tutunabilme güçlerine göre değişiklik göstermektedir. Ancak çoğunlukla kelime kökünde veya gövdesinde bulunan güçsüz olan sessiz harfler düşmeye meyillidirler. Ses olaylarından en sık karşımıza çıkan bu olaya “ünsüz düşmesi” denilmektedir. Bir sözcük türetilirken ya da çekim eklerinden birini alırken kimi seslerin düşmesi olayına ünsüz düşmesi denir.
Örnekler:
büyük-cek > büyücek, el{ig > elli, gel-tir > getir, kalk-dır > kaldır
Bazı isimlerden "-I” ......
Ünsüz Türemesi Nedir?
Kelimenin aslında bulunmayan bir ünsüzün, sözcüğün herhangi bir yerinde türemesiyle meydana gelen ses olaylarından biridir, bu ses olayı bazı kaynaklarda ikizleşme olarak da geçmektedir. Ünsüz türemesi üç şekilde görülür:
(a) Kelime Başında Ünsüz Türemesi
Sesli harfle başlayan kimi kelimelerin başında meydana gelen ses değişmesidir.
Örnekler.
ıldız > yıldız
ur- > vur-
oyuk > hoyuk > höyük
(b) Kelime Ortasında Ünsüz Türemesi
Kelimenin orta hecesinde meydana gelen ses türemesidir.
Örnekler:
af-ı > affı zan-ımca > zannımca his-i > hissi şık-ı > şıkkı
ana > anne mai > mayi kaplubağa > ......
Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)
Bu kurala göre sedalı (yumuşak) ünsüzler, sedalı ünsüzlerle; sedasız (sert) ünsüzlerde sedasız ünsüzlerle yan yana gelmektedir. Sert bir ünsüzle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten kelimelerden sonra “c, d, g” yumuşak ünsüzleriyle başlayan bir ek getirilirse bu sesler sertleşerek “ç, t, k”ye dönüşür.
Sert Ünsüz Benzeşmesine Örnekler:
balık-çı > balıkgı
bulut-dan > buluttan
görmüş-dü > görmüştü
yet-gin > yetkin
BAŞKA BİR KAYNAK:
Bir kelime (fıstıkçı şahap) “f, s, t, k, ç, ş, h, p” sert ünsüzlerden biri ile biterse ve bu ......
1. Büyük Ünlü Uyumu ( Kalınlık İncelik Uyumu)
Bu uyuma göre Türkçe bir kelimenin ilk hecesinde kalın ünlülerden (a, ı, o, u) biri varsa daha sonraki heceler de kalın; ince bir ünlü varsa (e, i, ö, ü) daha sonraki heceler de ince ünlü olmak zorundadır.
Örnekler:
bilezik, çocuk, durak, kırlangıç, serçe, gelincik, kömürlük, odunluk
a) Kalınlık-İncelik Uyumuna (Büyük Ünlü Uyumuna) Aykırı Ekler
-yor, -ken, -leyin, -daş, -ki, -mtrak, -gil gibi ekler bu uyuma girmeyen ekler grubunu teşkil etmektedir.
Örnekler:
görüvor, uyurken, sabahleyin, ülküdaş. akşamki, ......
Noktalama İşaretleri ( TDK )
İnsanlar duygularını ve fikirlerini daha kolay ve açık bir şekilde anlatabilmek için duraklama noktalarını cümlenin yapısını belirlemek, yazılan bir metnin okunmasını ve anlaşılmasını daha kolay hale getirebilmek için, vurgu ve tonlama gibi önemli detayları belirli hale getirmek için noktalama işaretleri kullanılır. Türk edebiyatında noktalama işaretlerini kullanan ilk sanatçı İbrahim Şinasi’dir.
Nokta ( . ) İşaretinin Kullanıldığı Yerler
1. Cümlenin sonuna konur:
Türk Dil Kurumu, 1932 yılında kurulmuştur.
Saatler geçtikçe yollara daha mahzun bir ıssızlık çöküyordu.
(Reşat Nuri Güntekin)
2. Bazı kısaltmaların sonuna konur: Alb. (albay), Dr. (doktor), Yrd. Doç. (yardımcı doçent), Prof. (profesör), Cad. ......