Türkçede Ses Değişmeleri

başlıca ses değişmeleri şunlardır:
1 – e  > değişmesi: Fazla değildir. Bu değişim ilk hecede görülür;

  • eyü >evi > iyi,
  • geymek >giymek,
  • eşitmek > işitmek gibi.

2- i > e değişmesi; Bu değişme oldukça fazladır. Bu değişme ilk hecede görülür;

  • ilçi > elçi,
  • irmek > ermek,
  • gice > gece,
  • virmek > vermek,
  • yjr >yer gibi.

3- ı > i değişimi: Azdır;

  • daki > takı > dahi,
  • kanı > hani…gibi.

4- u > i ve “ı” değişimi; çok azdır,

  • uşdu > işte,
  • uçun > için,
  • uşbu > işbu,
  • yazuk > yazık,
  • yulduz > yıldız… gibi.

5-  ü > i değişimi: Pek azdır;

  • degül > değil,
  • tüp > dip,
  • bütmek > bitmekmek,
  • püre > pire… gibi.

6-  b > p değişimi çok azdır. Bu değişim kelimelerin başında görülür;

  • bıngar > pınar,
  • bars > pars,
  • barmak > parmak,
  • bis > pis,
  • bek > pek… gibi.

7-  b > v değişimi: Azdır;

  • bar > var,
  • birmek > vermek,
  • yabız > yavuz.

8- b > m değişmesi: Azeri ağzında görülür;
ben > men,
bin > min…gibi.
9- k > g değişimi: Çoktur. Bu değişim kelimelerin başında görülür;

  • körmek > görmek,
  • kök > gök,
  • köğüz > göğüs,
  • keyik > geyik,
  • kelmek > gelmek,
  • kün > gün,
  • köç > göç… gibi.

10- g > ğ (v) değişimi kelime içinde ve sonunda görülür;

  • beg > bey,
  • edgi > eğdi,
  • degül > değil,
  • diğer > diğer… gibi.

11- ğ > v değişimi, çok fazladır;
guğercin > güvercin,
kılağuz > kılavuz
tağuk > tavuk,
koğan > kovan,
koğalamak > kovalamak,
oğunç > övünç… gibi.
12- k > h değişimi azdır;

  • katun > hatun,
  • daki > dahi,
  • kangı > hangi,
  • kalı > halı,
  • ayak > ayah,
  • kan > han… gibi.

13- m > b değişimi fazlacadır;

  • men > ben, 
  • min > bin,
  • muncuk > boncuk,
  • munda > bunda,
  • mengiz > beniz,
  • bere > bire.

14- t > d değişimi, bu değişim fazladır. Kelime başlarında görülür;

  • tal > dal,
  • tamar > damar,
  • tağ > dağ,
  • teğmek > değmek,
  • tavar > davar… gibi>

15-  d > t değişiminde fazla olan bir değişimdir. Kelime başında görülür;

  • dapa > tepe,
  • danuk > tanık,
  • dahil > tahıl,
  • daş > taş,
  • dutmak > tutmak,
  • dürlü > türlü… gibi.

16- n > m değişimi pek azdır,

  • konşu > komşu,
  • tunguz > domuz,
  • kaymana > kaynana.

Bu değişim benzetme yolu ile, yabancı kelimelerde görülür;’ tenbel > tembel, çenber > çember, tenbih> tembih,cünbüş > cümbüş-‘…gibi
Buruda b’nin oynadığı role dikkat etmelidir. Dudak sessizi olan ‘b’ kendinden önceki diş sessizi olan n’ yi geniş bir dudak sessizi olan m ye çevirmek suretiyle benzeşmeyi sağlamaktadır.
17- Yukarıdaki ses değişmelerinde görüldüğü gibi dil devrelerinde sesler zaman zaman değişmektedir. Bazı değişmeler geriye doğruda olabilir, d > t değişmesinde gördüğümüz gibidir. Bugün kelime başında gördüğümüz d’ler eski Türkçe “t” idi. Sonradan Batı Türkçesinde bu ‘t’ler “d” sonrada “t” ye dönmüştür.
18- Yukarıdaki ses değişmeleri önemli değişmelerdir. Bunlardan başka, bugün bir de kurala bağlı bulunan ses değişimleri vardır. Bu değişmelerden yaygın olanlar üç tanedir.
a) Bir fiil kök ve gövdesinin sonundaki geniş-düz sesli (a-e) üzerine -yor şimdiki zaman eki gelirse, geniş-düz sesliler değişerek darlaşarak ı-i-u-ü olurlar;

  • korkma-yor değil korkmu-yor,
  • üfleyor değil üflüyor… gibi.

b) Belirtilen görevinde bulunan bir kelimeye ile edatı birleşip yazıldığı zaman, belirtilen eki olan ı,i,u,u‘ler daima i ye ve “ile” edatının başındaki i de y’ye çevrilir;

  • (evin) kapı ile kapısiyle,
  • korkusu ile > korkusuyle,
  • ağacı ile > ağaciyle… gibi.

c) Sonu sesli ile biten kelimeye ‘-idi-imiş-ise-iken’ ek fiilleri veya ile edatı birleşik yazıldığı zaman bu ek eylemlerin ve edatın başındaki i’ler boğulup “y”ye çevrilirler,

  • kapı-idi > kapıydı
  • bahçe-imiş > bahçeymiş
  • odada ise >odadaysa,
  • sokakta-iken > sokaktayken,
  • iğne-ile > iğneyle… gibi.

Bu değişimler Batı Lehçesinin yazı ve konuşma dilinde görülen genel değişmelerdir. Bunlar dışında başka değişmeler olması mümkündür.

Düşüncelerinizi Yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir