Türk Adını Kullanan İlk Devlet: Göktürk Devleti
Birinci Göktürk Devleti (552-630)
Birinci Göktürk Devleti’nin tarih sahnesine çıkışı, Avar hükümdarının kızıyla evlenme isteğinin reddedilmesiyle başlayan bir isyanla şekillenmiştir. Bumin Kağan, bu olayın ardından merkezi Ötüken olan kendi bağımsız devletini kurmak için harekete geçti. Kardeşi İstemi ile birlikte ülkeyi ikili teşkilat şeklinde yönetmeye başladılar ve böylece Göktürk Devleti‘nin temellerini attılar.
Bumin Kağan, 552 yılında Batı Tabgaç Devleti ile ittifak kurarak Juan-Juanları mağlup etmeyi başardı. Bu zaferin ardından, “Kağan” unvanını alarak Göktürk Devleti’nin kurucusu olarak tarihe geçti. Göktürk Devleti’nin başkenti olarak Ötüken’i belirledi ve burayı merkezi hükümetin merkezi haline getirdi. Ötüken, Göktürk kültür ve siyasetinin kalbi oldu.
Bumin Kağan, Göktürk Devleti’ni başarılı bir şekilde ikili devlet sistemiyle yönetti. Hemen devletin oluşturulmasının ardından, ülkenin batı bölgesinin yönetimini kardeşi İstemi’ye atadı. Bu ikili yapı, Göktürk Devleti’nin yönetiminde bir denge ve güç paylaşımı sağlamak amacıyla hayata geçirilmiştir. Bumin Kağan, İstemi’ye önemli bir sorumluluk vererek ülkenin batı kısmının idaresini onun eline bıraktı.
Birinci Göktürk Devleti’nin dönemi, Orta Asya’daki siyasi dengelerin ve güç mücadelelerinin yoğun olduğu bir dönemdir. Bumin Kağan, güçlü liderliği ve başarılarıyla Göktürklerin Orta Asya’daki etkinliğini ve gücünü artırmış ve Göktürk Devleti’nin temellerini sağlamlaştırmıştır.
Göktürk Devleti’nin kurucusu olan Bumin Kağan, sadece bir hükümdar değil, aynı zamanda Türk tarihinde önemli bir lider olarak da hatırlanır. O, Göktürklerin milli bilincini ve birlik ruhunu kuvvetlendiren bir figürdür ve hükümdarlığı, Türk dünyasının tarihinde altın sayfalarından birini oluşturur. Bumin Kağan’ın yönetimi altında, Göktürkler, Orta Asya’nın önemli bir gücü haline gelmiş ve etkili bir siyasi yapı oluşturmuşlardır.
Köktürk Devleti ile Sasani İmparatorluğu İttifakı
İstemi Yabgu İpek Yolu’nun kontrolü amacıyla Akhunlara karşı Sasaniler ile anlaşmıştır. Bu ittifak sonrasında Akhunlar yıkılma sürecine girmişlerdir.
Köktürk Devleti ile Bizans İmparatorluğu İttifakı
İpek yolu mücadelesinde Sasanilere karşı Bizans ile ittifak yapılmıştır. Bu ittifak tarihte Ön Asya devleti ile Orta Asya devleti arasında yapılan ilk ittifak olması açısından önemlidir. Bumin Kağan’dan sonra oğlu Mukan Kağan devletin başına geçmiştir. Onun döneminde Avar devletine son verilmiş, Kitanlar ve Kırgızlar hâkimiyet altına alınarak en parlak dönem yaşanmıştır.
Mukan Kağan’ın ölümünden sonra devletin doğu kanadının başına Ta-Po Kağan geçmiştir. Budist olması ve ülkeye Budist tapınakları inşa etmek istemesi gibi izlemiş olduğu yanlış politikalar sonrasında devlet zayıflamaya başlamıştır. Ta- Po Kağanın ölümünden sonra devlet iç karışıklıklardan dolayı ikiye ayrılmıştır.
Birinci Göktürklerin Özellikleri Nelerdir Maddeler Halinde
* Asya Hunlarının yıkılması sonucu MS III. yüzyılın başlarından itibaren Orta Asya’da egemen güç olan Avarları 552’de yıkarak Türk adıyla kurulan Türk Devleti’dir.
* İlk defa Türk ismini kullanan devlet olup Bumin Kağan tarafından Ötüken merkezli kurulmuştur.
* Avarların hakimiyetinden kurtularak kurulan devletin batı bölgelerine İstemi Yabgu görevlendirilmiştir.
* İstemi Yabgu; (553 – 572) Sasanilerle ittifak yaparak 567’de Akhun Devleti’ni yıkmıştır.
* İstemi Yabgu, Sasanilerle Kök Türklerin arası açılınca Sasanilere karşı Bizans’la ittifak yapmış ve ülke sınırlarını Büyük Okyanus’tan Volga Nehri’ne kadar genişletmiştir.
* 582’de Doğu – Batı olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. 630’da da Çinliler tarafından yıkılmışlardır.
* Çin esareti sırasında birçok ihtilal yapılmıştır. En önemlileri i 639’da Kürşad ihtilali’dir. Kürşad ve 39 arkadaşı Çin sarayını i basmışlar ve hepsi ölmüştür.
* Mukan Kağan devrinde pek çok yönden altın çağını yani Göktürk devletinin en parlak dönemini yaşanmıştır.
* İstemi Kağan’ın vefatından sonra devlet yönetimindeki hatalar sonucunda Köktürk Devleti resmen doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrıldı.
Batı GökTürkler (552 – 582)
659’da Çin esaretine giren Batı Kök Türkler yıkılmışlardır. Batı Kök Türklerin devamı niteliğinde Türgişler ön plana çıkmıştır.
Doğu GökTürkler (582- 630)
630’da Çin esaretine boyun eğen Doğu Kök Türkleri, bağımsızlığı sağlama amaçlı Çin’e karşı Kürşad ve Kutluk isyanlarıyla ön plana çıkmışlardır.
Doğu Kök Türklerde Görülen Bağımsızlık Hareketleri
Kürşat’ın Çin Sarayını Basması (Kürşad İhtilâli – 639)
Çin sarayına bağımsızlık için baskın yapan Kürşad ve 39 arkadaşı hayatlarını kaybetmiştir.
Kutluk İhtilâli (681)
Kutluk önderliğinde birleşerek Çin’e karşı ayaklanan Kök Türkler 682’de, 50 yıllık esarete son vermişler ve bağımsızlıklarını elde etmişlerdir.
630 yılında Çin her iki devleti de hâkimiyeti altına alarak Birinci Göktürk Devleti’ni ortadan kaldırdı.
İkinci Göktürk (Kutluk) Devleti (682-745)
Ortalama 50 sene Çin boyunduruğunda yaşayan Köktürkler ikinci devletlerini Kutluk (İlteriş) Kağan önderliğinde Ötüken’i yeniden ele geçiren Türkler II. Göktürk Devleti’ni inşa ettiler. Kutluk Kağan’a devleti tekrar toplayan anlamına gelen İlteriş unvanı verilmiştir. Kutluk Kağan zamanında Çin’e 46 sefer düzenlenmiştir. Kutluk Kağan’ın ölümünden sonra devletin başına kardeşi Kapgan Kağan geçmiştir. Onun zamanında Çin’e 25 sefer düzenlenerek yaşanılan esaret hayatının hesabı sorulmak istenmiştir. Kapgan Kağan’dan sonra Tonyukuk’un yardımıyla Bilge Kağan ve kardeşi Kül Tigin devletin başına geçmişlerdir.
Hükümdar Bilge Kağan, ordu komutanı Kül Tigin, vezir ise Tonyukuk olmuştur. Devlet en güçlü dönemini bu üçlü zamanında yaşamıştır. Bu devlet adamlarının ölümünden sonra ülke içinde taht kavgaları ve iç karışıklar artmıştır. Yıkılış sürecine giren devleti Karluk, Uygur ve Basmiller birleşerek son vermişlerdir.
“Türk” adını ilk kez siyasi anlamda kullanan devlettir. Tarihte ilk kez Ön Asya devletlerinden biri olan Bizans ileittifak yapılmıştır. Orta Asya’da en geniş sınırlara ulaşan Türk devletidir. Takas aracı olarak parayı ilk kez kullanan ilk Türk devletidir. Türk tarihinin ve edebiyatının okunabilen ilk yazılı örneklerini bırakmışlardır (Orhun Abideleri). 38 harfli ilk Türk alfabesini kullanmışlardır
II.KökTürk Devleti (Kutluk Devleti) Özellikleri Maddeler Halinde
* Kök Türklerin bağımsızlığını yeniden sağladığı, Türkleri derleyip to parladığı için “ilteriş” unvanı ile Kağan ilan edilen Kutluk zamanında Çin’e karşı 46 başarılı sefer düzenlenmiştir.
* Kutluk (İlteriş) Kağan’ın öncülüğünde Tonyukuk’un da yardımıyla Çinlilere karşı ayaklanan Kök Türkler II. devletlerini tekrar kurmuşlardır.
* Kapgan Kağan (692-716) ve Bilge Kağan (716-734) dönemlerinde Tonyukuk vezirlik yapmıştır,
* Kûltigin askeri alanda başarılar elde etmiştir.
* Yuliuğ Tigin tarafından yazılan Orhun Yazıtlarını bırakmışlardır. Devletin kurulmasında ve Bilge Kağan zamanında da etkili olan Tonyukuk 727, Kûltigin 731 ve Bilge Kağan 734’te ölmüştür.
* Türk tarihinde ilk alfabe Kök Türkler tarafından (38 harfli) oluşturulmuştur.
* 745’te Uygurlar, Karluk ve Basmillerle birleşerek Kutluk Devleti’ne son vermişlerdir.
* “Asya Hun İmparatorluğu‘ndan sonra başkenti Türkistan’da olan en önemli ve en güçlü devlettir.
* Türk tarihinin bilinen en eski yazıtları bu devre aittir. Göktürk Kitabeleri (Orhun Yazıtları) İlk yazıt 726-727 seneleri arasında Tonyukuk adına yazıldığı için Tonyukuk Anıtı adını aldı. Daha sonra ise 731 senesinde Bilge Kağan adına Bilge Kağan Anıtı yazıldı ve son olarak 734 senesinde Kül Tegin adına kitabe yazıldığı için Kültigin Anıtı adını almıştır.
* Türk ismini kullanan ilk Türk devletidir. Sibirya’nın doğusunda bulunan Türkler, Attila’nın devamı kabul edilen Sekeller ve bir kısım Oğurlar (Oğuzlar) haricinde bütün Türk boylarını tek bayrak altında toplayan, tarihte kurulan ilk ve tek Türk devletidir. Göktürk Devleti’nden sonra inşa edilen hiçbir Türk devleti bunu başaramamıştır.
Göktürk Devleti’nin Yıkılışı:
Bilge Kağan’ın 734 yılında vefatının ardından, hakanlık makamına gelenlerin liderlik becerileri ve güçleri yeterince sağlam değildi, yönetim vasıfları da zayıf kalıyordu. Bu durum, ülkede çabucak bir karışıklığa ve iç çekişmelere yol açtı. 742 yılında, Uygur Türkleri ve Basmillerin başkaldırısı, devletin savunmasız bir duruma düşmesine neden oldu.
Göktürk Devleti’nin iç mücadelelerle sarsılmasının yanı sıra dış tehditler de artmıştı. 745 yılında, Uygur Türkleri tarafından yönetilen büyük bir ordu, Göktürkler üzerine sefer düzenledi. Bu sefer, Göktürk Devleti için kritik bir dönüm noktasıydı. Uygurların güçlü saldırıları karşısında Göktürk ordusu zorlu bir savaş verdi, ancak sonuçta mağlup oldu.
Uygurlar, Göktürklerin tarih sahnesinden silinmesine sebep oldular ve bu durum, Orta Asya siyasi haritasında büyük bir değişime yol açtı. Göktürk Devleti’nin yıkılması, Uygur Türkleri için yeni bir dönemin başlangıcını işaret ediyordu.
Göktürklerin yıkılışıyla birlikte, Uygur Türkleri Orta Asya’da güçlü bir devlet kurma fırsatı buldular. Bu süreçte, Uygur Devleti, Göktürklerin yerini alarak bölgede hakimiyet kurmaya başladılar ve Türk dünyasındaki siyasi dengelerde önemli bir aktör haline geldiler.
Göktürk Devleti’nin yıkılışı, Orta Asya’daki diğer Türk devletleri üzerinde de etkili oldu. Komşu Türk boyları, Göktürklerin gücünü kaybetmesiyle kendi bağımsızlıklarını ilan etmeye başladılar ve bölgede yeni siyasi yapılar ortaya çıktı.
Göktürk Devleti’nin yıkılışı, iç mücadeleler ve dış saldırılar sonucunda gerçekleşmiştir. Uygur Türklerinin başkaldırısı ve güçlü seferleri, Göktürklerin tarih sahnesinden silinmesine yol açmış ve Orta Asya’da siyasi dengelerde önemli bir değişikliğe sebep olmuştur. Bu olaylar, Türk dünyasının tarihî gelişimini ve siyasi yapılanmasını etkilemiştir.
Kök Türk Devleti’nin yıkılışıyla birlikte Arapların yayılmacı istilalarına karşı en büyük gücün de ortadan kalkmasına neden olmuş ve Arapların orta asyaya ulaşmalarının de önünü açmıştır. Talas Savaşı ve Türklerin müslüman olma süreci de sonrasında devam eden olaylardandır.
