Uygurlar – Uygur Devleti
Uygur Devleti Hakkında Kısaca Özet Bilgi
Basmil ve Karluklar ile birleşerek Kutluk Bilge Kül Kağan önderliğinde Ötüken merkezli Uygur devletini kurmuşlardır. Daha sonra Uygurlar Ordubalık (Karabalgasun) şehrini kurarak merkezi buraya taşımışlardır. Moyen-Çur zamanında Uygurlar en parlak dönemlerini yaşamışlardır. Moyen- Çur’un ölümünden sonra oğlu Bögü Kağan devletin başına geçmiştir. Çin’e yardım amaçlı sefer düzenlemiştir. Bu sefer esnasında Manihaizm dininden etkilenmiş ve bu dine girmiştir. Onun zamanında Manihaizm Uygurların resmi dini haline gelmiştir.
Baga Tarkan Dönemi’nde ülke içerisindeki isyanlar gittikçe artmıştır. Kıtlık ve salgın hastalıklar Uygurları zayıflatmıştır. Bunu fırsat bilen Kırgızlar, Uygur Devleti’ne son vermişlerdir. Kırgızların hâkimiyetine girmeyen Uygurların bir kısmı Karluk ülkesine, Çin sınırlarına ve Turfan bölgesine yerleşmişlerdir. Buralarda Kansu Uygur (Sarı Uygurlar) ve Doğu Türkistan (Turfan Uygurları) Uygur Devleti’ni kurmuşlardır.
Dağılma Dönemi: Çin entrikaları sonucunda zayıflayan Uygur Devleti, 840 yılında Kırgızlar tarafından ortadan kaldırıldı. 840 Kırgız yenilgisinden sonra başka bölgelere göç etmek zorunda kalan Uygurlar; gittikleri yerlerde yeni devletler kurdular.
Uygur Devleti’nin Özellikleri
- Toplu hâlde din değiştiren ilk Türk devletidir.
- Yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir.
- Kalıcı mimari eserler bırakmışlardır.
- Kâğıt ve matbaayı kullanan ilk Türk devletidir.
- 18 harften oluşan Uygur alfabesini kullanmışlardır.
- Türk Töresini yazılı hâle getirmişlerdir.
- Türk tarihinde ilk kez kütüphane kuran devletidir.
- Türk tiyatrosunun ilk örnekleri Uygurlara aittir.
- Karabalgasun Yazıtlarını bırakmışlardır.
- Moğol devlet kademelerinde memur, katip, yönetici gibi görevlerde bulunan Uygurlar, Moğolların
Uygurlar Hakkında Geniş Detaylı Bilgi
Karluk ve Basmillerie birleşerek Ötüken merkezli kurulan Uygurların bilinen ilk hakanı Kutluk Bilge Kül Kağan’dır. Uygur kelimesinin anlamı Çin kaynaklarında ‘şahin hızıyla hücum eden’ anlamında geçmektedir. Uygur ismi ilk defa 717 yılında Göktürk Devletindeki ayaklanmalar sırasında geçmektedir. Kutluk Bilge Kül Kağan zamanında başkent Ötüken’den Ordubalıg’a (Karabalgasun) taşınmış, devletin sınırları Amur Irmağı’ndan Altay dağlarına kadar genişlemiştir. Çin’deki karışıklıklardan yararlanılarak Çin’in birçok şehri Bögü Kağan zamanında ele geçirilmiştir. Ekonomik olarak Uygurların zengin olduğu Bögü Kağan zama nında büyük saraylar yapılmıştır. En parlak dönemini Bayan Çor Kağan Dönemi’nde altın çağını yaşayan Uygurlar, Böğü Kağan döneminde Manihaizm’i benimsemişlerdir. Çin’deki yaygın inanış olan Maniheizm dini için Karabalgasun’da tapınak yaptırılmıştır. Bağa Tarkan döneminde ve daha sonraki Kağanlar zamanında ortaya çıkan açlık, kıtlık, salgın hastalık gibi olumsuzluklar Uygur Devleti’ni zayıflatmış ve 840 yılında Uygur başkentini ele geçirilerek Uygur Hakanı’nı öldüren Kırgızlar tarafından Uygur Devleti yıkılmıştır.
Uygurlar Özellikleri Maddeler Halinde
- Uygurlar döneminde Türkler ilk defa yerleşik hayata geçmişlerdir. “Türklerde şehircilik” Uygurlarla birlikte geliştirilmiştir. Ancak devam eden süreçte diğer Türk boylan yerleşik hayata geçse de kışlak ve yaylak (kışlık ve yazlık) olmak üzere iki ayrı i müstakil yer inşa etmişlerdir.
- Türeyiş Destanı ve Göç Destanı, Uygurlara ait Türk destanlarıdır, bu da islamiyet öncesi sözlü edebiyat geleneğinin zengin olduğunu göstermektedir.
- Uygur alfabesini, Uygurlar kendileri oluşturmuşlardır. Öyle ki devam eden dönemlerde Türk ve Moğol devletlerinde kâtipler hep Uygarlardan seçilirdi. Cengiz Han’ın batıya yönelirken sarayında bulunan danışmanlarının çoğunun Uygur olduğu ve onların etkisiyle hanedanlığın zamanla Türkleştiği kanaati hâkimdir.
- Göktürk abideleri (Orhun yazıtları) gibi Uygurlar da kendi eserlerini bırakmışlardır. Bayan Çor Kağan adına dikilen Şine-Usu Yazıtı ve üç dilde (Türkçe, Çince ve Soğdca) yazılan Karabalgasun Yazıtı tahrip edilseler de günümüze kadar sağlam kalan en önemli eserlerdir.
- Göçebelik dönemine ait çadır kültürünün yerine mimari eserler Uygurlarla beraber verilmeye başlanmıştır. Ancak Çinli kaynaklara göre Uygurlar, mimaride ileri gitseler de çadır kullanmaya devam etmişlerdir.
- Yazılı hukuk sistemine geçmiş, kanunlar oluşturmuşlardır.
- Türkler ilk defa Uygurlar Dönemi’nde Gök Tanrı inancından başka bir inancı (Manihaizm) kabul etmişlerdir.
Moyen Çor Dönemi
Moyen Çor Dönemi Uygur Devletinin en parlak dönemidir. Moyen Çor Dönemi’nde Kırgız, Karluk, Türgiş ve Basmil Türkleri egemenlik altına alınmıştır. Bu dönemde, Talas Savaşı’nı Arapların kazanmasından yararlanarak devletin sınırları Seyhun Irmağ’ına kadar uzanmıştır.
UYARI: Moyen Çor Kağan, Şine Usu Gölü yakınlarında kendi adına Köktürk alfabesi ile yazılmış bir kitabe yazdırmıştır.
Bögü Kağan Dönemi:
Moyen Çor’dan sonra hükümdar olan Bögü Kağan, “Maniheizm” dinini kabul etmiş ve devletin resmi dini haline gelmiştir..
Mani dininin Uygurlara olumsuz etkisi
✓ Hareketsizliğe, eti yememeye, savaş yapmamaya teşvik eden bu din Uygurların savaşçı özelliklerinin azalmasına neden olmuştur.
✓ Mani dini Uygurları zayıflatan en büyük etken olmuştur.
Mani dininin Uygurlara olumlu etkisi
✓ Mani dini daha sonra Uygurların bilim, sanat ve edebiyattaki ilerlemelerine etki etmiştir.
UYARI Uygurlar, Gök Tengri inancını terk edip yabancı bir dini benimseyen ilk Türk devletidir.
• Bögü Kağan, Çin’i ele geçirmek için Çin’e sefer düzenlemek isteyince, kalabalık Çin nüfusu içerisinde asimile olmaktan çekinen veziri Baga Tarkan tarafından öldürülmüştür.
Uygur Devleti’nin Yıkılmasından Sonra Kurulan Uygur Devletleri
Kansu Uygur Devleti
Çin’in kuzeyindeki Kansu bölgesine yerleşen Uygurların kurduğu devlettir. X. yüzyılda siyasal güç olarak varlıklarını kabul ettirseler de önce Kitanların, sonra Tangutların ve nihayet Moğolların egemenliğini (1226) kabul etmişlerdir. Askeri ve siyasi alanda varlık göstermemekle birlikte ticaret ve kültür alanlarında başarılı olmuşlardır.
Turfan Uygur Devleti
Beşbalık, Turfan, Koçu bölgesine yerleşen Uygurların 856’da kurdukları Uygur Devleti’dir. Tibetliler ile arasındaki egemenlik çatışmasından dolayı Çin, Tibetlilere karşı Turfan Uygurlarını tanımıştır. 1209’da Çin egemenliğine boyun eğen Turfan Uygurları, Moğol idaresinde önemli görevlere (memur, katiplik, yöneticilik) gelmişler, Moğolların Türkleşmesinde etkili olmuşlardır.
Günümüzde, Çin’e bağlı Doğu Türkistan Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde yaşamaya devam ediyorlar. Ekonomileri güçlü olan Turfan Uygurları kültür ve sanat alanında ileri gittiler. Manihaizm dini başlangıçta Uygur Devletinin yıkılışıyla birlikte etkisini kaybetmiş, Budizm inancından sonra ikinci din seviyesine gerilemiştir. Daha sonraları Köktürk Kağanlığı da Budizmi benimsemişlerdir. Birinci Göktürk devleti dönemi Budizmin en yüksek seviyelerine ulaşmasını sağlamıştır. Özetle, Uygurlar Budizmle çok daha önce tanışmışlardır,
Uygurların Diğer Türk Devletlerinden Farkları Nelerdir?
* Yerleşik hayata yaygın olarak geçen Türk topluluğu olup şehirler kurarak, günümüze dek ulaşan evler, saraylar, tapınaklar yaparak Türk kültür ve uygarlığının gelişmesine olan katkıları,
* Minyatür sanatı, fresk ve mimaride Türk Üçgeni olarak görülen kubbe bağlantıları,
* Akupunktur tedavisi gibi bilimsel gelişmeleri,
* Gök Tanrı inancı dışında Türkler arasında ilk din değiştiren topluluk olarak Maniheizmi ve Budizmi benimsemelerine karşın, dini terimlerin Türkçe karşılıklarını kullanmaya önem vererek öz benliklerini korumaları,
* Türk tarihinde fiziki bir mekan olarak kütüphane kuran ilk Türk devleti ve topluluğu Uygurlar’dır.
* Moğol idaresi altına girmelerine rağmen yüksek kültürleri ile Moğolların Türkleşmesi ve İslamlaşmasına olan katkıları, günümüzde Doğu Türkistan’da Sincan Özerk Bölgesi’nde yaşayan ve varlıklarını hâlâ koruyan Türk topluluğu olarak varlıklarını sürdürmeleri yönleri ile ön plana çıkmışlardır.
Uygurların yerleşik hayata geçmelerinin sonuçları
- ✓ Türklerde kent ve kasaba kültürünü başlattılar.
- ✓ Türk tarihinde ilk defa kitap ve arşiv belgesi bıraktılar.
- ✓ Matbaayı geliştirip, hareketli harf sistemini buldular.
- ✓ Türk tarihinde ilk defa yazılı hukuk kurallarını uyguladılar.
- ✓ İç süslemede “freko” adıyla anılan duvar resimlerini kullandılar.
- ✓ Sulama kanalları açarak, modern tarım yaptılar.