Tevriye Sanatı Nedir Ne Demektir Kısaca
Birden çok anlamı olan bir sözün yakın anlamını söylüyormuş gibi görünüp aslında onun uzak anlamını kastetme sanatına söz sanatları içerisinde tevriye sanatı adı verilmektedir. Bu sanata uzak anlamı çağrıştırma sanatı da denebilir.
Daha detaylı ele alacak olursak Tevriye diğer adıyla “iham“, edebiyatta kullanılan edebi sanatlar içerisinde en özel sanat aracıdır. Sözlükte “bir haberi saklayıp bir başkasını vurgulamak” olarak tanımlanan bu kelime, özellikle şiir ve nesirde belirgin bir şekilde yer bulmuştur. Tevriye’nin esasında, aynı kelimenin iki farklı anlamı bulunur. Ancak burada önemli olan, bu iki anlam arasından, ilk anda akla gelen (gerçek anlam) yakın olanı değil, daha derinde yatan ve genellikle daha az bilinen uzak anlamının işaret edilmesidir.
Bu sanat, kelimenin çok anlamlılık özelliğini ustaca kullanarak, okuyucunun veya dinleyicinin ilk düşündüğü yakın anlamı bir yana bırakıp, aslında şairin veya yazarın vurgulamak istediği uzak anlamı keşfetmesini sağlar. Bu yöntem, “iki anlamı bulunan bir kelimenin, yüzeydeki anlamını kullanarak derinlikteki asıl kastedilen anlamı örtbas etmek” olarak da ifade edilebilir. Bu özellik, iham sanatının edebiyatımızdaki özgün yerini ve önemini vurgular.
Tevriye sanatı, bir sözcüğün çift anlamlılığını esas alarak edebî bir derinlik kazandırır. Bu iki anlam, sözcüğün doğal, temel anlamları olabileceği gibi, biri gerçek ve diğeri mecaz anlam taşıyan bir kombinasyon da olabilir. Bu söz sanatında, sözcüğün yüzeydeki veya daha yaygın anlamı genellikle daha belirgindir ve ilk duyulduğunda bu anlam akla gelir.
Ancak ihamın incelikli yapısı, daha derinde yatan ve genellikle ilk bakışta fark edilmeyen bir diğer anlamı örtük bir şekilde barındırır. Burada önemli olan, tevriyeli olarak kullanılan sözcüğün her iki anlamının da muhatabın bilgisi dahilinde olması ve günlük dilde kullanılıyor olmasıdır. Aksi halde, ihamın zarif oyunu anlaşılmaz. Tevriye sanatına aynı zamanda “iham sanatı” adı da verilmektedir, ki bu da ihamın edebiyattaki yerini ve önemini vurgular.
Tevriye Sanatı Örnekleri
Bu kadar letafet çünkü sende var
Beyaz gerdanında bir de ben gerek
İkinci dizedeki ben sözcüğü yakın anlamı olan insan yüzündeki siyah nokta söylenir görünerek sözcüğün uzak olan birinci tekil kişi zamiri anlamı kastedilmiştir. Bu nedenle ben sözcüğü tevriyeli kullanılmıştır.
Biri var pencere
Pencere önlerinde ağlar duruyor
Behçet Necatigil’in, bu mısralardaki ağlar sözcüğünü hem ağlamak fiilinin geniş zaman çekimi olarak hem de balık ağları anlamında kullanmıştır. Yakın anlam olarak ağlamak eylemi ifade edilirken, uzak anlam olarak da balık ağları kastedilmiş, tevriye sanatı örneklenmiştir.
Tutar bir ah ahuyu yahularda
Kim atar kemendi kalkar divandan
Bir çağ günümüze
Bu dizelerde divan sözcüğü hem oturulacak sedir hem divan edebiyatı şairlerinin şiirlerini topladığı kitap anlamında kullanmıştır. Sözcüğün yakın anlamı şairler kitabı divan olmakla birlikte uzak (asıl kastedilen) anlamı olarak oturulacak sedir kastedilmiş, tevriye sanatı örneklerindendir.
İki anlamı olan bir sözcüğün yakın anlamını söyleyerek uzak anlamını kastetmedir. İhamda bu sözcüğün her iki anlamı da gerçek anlamdır.
Gül gülse daim ağlasa bülbül acep değil
Zira kimine ağla demişler kimine gül
Bu şiirde “gül” sözcüğü hem “çiçek” anlamını, hem de “gülmek” eylemi olan anlamını içerecek biçimde kullanarak tevriye sanatı yapılmıştır.
Tahir Efendi bana kelp demiş
İltifatı bu sözde zahirdir
Maliki mezhebim zira
İtikadımca kelp tahirdir
“Tahir”sözcüğü hem “temiz” anlamında kullanılmıştır, hem de şairin yerdiği (hicvettiği) kişinin adıdır.
Baki kalan bu kubbede bir hoş seda imiş
Bu dizede “Baki” sözcüğü hem şairin mahlası, hem de “edebi, sonsuz” anlamındadır.
Tevriye’de (iham) Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar
Tevriye sanatı, bir sözcüğün iki anlamını da dikkate alarak kullanılır. Bu iki anlamdan biri daha yakın ve alışılagelmiş iken, diğeri daha derin ve bazen beklenmedik olabilir. İhamın uygulanışında, bu iki anlam arasında bir bağlantı kurulabilir ya da tamamen bağımsız bir şekilde herhangi bir ipucu verilmeden kullanılabilir.
Ancak, tevriyede esas olan şey, cümlenin genel yapısının ve içerdiği unsurların sıralanışının her iki anlamı da destekleyecek şekilde dengeli ve tutarlı olmasıdır. Tevriye kullanılırken, cümlenin bütünlüğü ve dilin doğallığı korunmalı, ikinci ya da derin anlamı ortaya çıkarırken dil kurallarına aykırı bir yapı oluşturulmamalıdır. Bu, ihamının sadece sözcüklerle değil, aynı zamanda cümle yapısı ve dilin ritmiyle de uyumlu olmasını gerektirir.
Tevriye Örneği
“Şemîm-i kâkülün almış nesîm gülşende
Dimiş ki sünbüle sende emânet olsun bu.”
Bu beyitte, rüzgârın gül bahçesini ziyaret ederken, orada dolaşan saçın enfes kokusunu kaparak sümbüle ulaştırdığı ve “bu kokuyu sende sakla” şeklinde bir mesaj bıraktığı ifade ediliyor. Ancak beyitte, sadece yüzeydeki bu anlam değil, aynı zamanda derin bir anlam oyunu da mevcut.
Figânî, beyitin sonundaki “bu” kelimesiyle, Farsça’da “koku” anlamına gelen “bû” kelimesine bir gönderme yapar. Bu durum, beyitin sadece bir güzel kokunun sümbüle taşınmasını anlatmadığını, aynı zamanda koku kavramının kendisine dair bir oyunla, iham sanatını ustaca kullandığını gösteriyor. Bu şekilde, Figani, beyitinde hem dilin melodik yapısını hem de derin anlamsal bir zenginlik kazandırmış olur.
Çok teşekkürler emeği geçen herkese teşekkür ediyorum
Çok faydalı
olduğunu düşünüyorum