İran Uygarlığı (Pers – Fars Medeniyetleri)
İran Medeniyeti (Pers Fars Uygarlıkları Medeniyetleri)
İran’da Kurulan Devletler, İmparatorluklar
Anadolu ve Hindistan bölgelerinin ortasında bulunan İran, insanlık tarihi süresince buralardan gelen insanların ve medeniyetlerin tesirinde kalmış ve kendisine özgü farklı medeniyetler yaratmıştır.
İran’da güçlü bir hâkimiyet kuran Perslerin hâkimiyetine MÖ 333 yılında Büyük İskender İssos Savaşı ile son vermiştir. Pers uygarlığı mutlakiyet anlayışının güçlü olduğu, sınırsız yetkiye sahip olan hükümdarlar tarafından yönetilmiştir. Persler İran, Mısır, Anadolu’ya hakim olarak Yunanistan’a kadar hâkimiyetlerini genişletmişlerdir. Ülkeyi satraplık adı verilen eyaletlere bölmüşler ve eyaletlerin başına merkezden satrap adı verilen valiler görevlendirmişlerdir. Ateşe tapma olarak bilinen Zerdüşt dinine inanmışlardır. Tapınaklarına ateşgede adını vermişlerdir. Orduları düzenli birliklerden oluşan Perslerin piyade ve süvari birlikleri dönemin en güçlü birlikleri arasındaydı. İdari ve askeri haberleşmeyi sağlamak amacıyla tarihte bilinen ilk posta teşkilatını örgütleyerek düzenli bir şekilde kullanmışlardır. Satraplıkları kontrol altında tutmak amacıyla Şahgözü, Şahkulağı adı verilen müfettişler görevlendirmişlerdir.
Elamlılar:
Güneybatı İran’da, Sümer ülkesinin doğusunda yer alan Elam, III. bin yılın başlarından, MÖ 550 yılına kadar, Mezopotamya tarihinde önemli bir rol oynamıştır. III. Ur Hanedanı ve Kassitlere son vermiş olan lamlar, Asurlular tarafından zayıflatılmış ve Pers ralı Kyros tarafından 550 yılında fethedilmiştir. Elamların en önemli kenti Susa ve Anşan idi. Sümerce gibi, Elamca da bilinen herhangi bir dil ailesine (mensup değildir.
Medler
İran’da kurulan ilk medeniyettir. M Ö X i. yüzyılda bütün İran’ı birlik altına almışlar, Asur ve Urartular gibi devletleri ortadan kaldırmışlardır. MÖ 550’de Persler tarafından yıkılmışlardır. Birinci bin yılın başlarında İran’a göç eden Hint- Avrupa diline mensup bir dil konuşan gruplar, VIII. yüzyılda Orta Zagros bölgesinde Ecbatana (Hamadan) merkezli Med Krallığı’nı kurmuşlardır. Medler, 612 yılında Babillerle birlikte Asurlulara son vermişlerdir. Medlerin batıda, Anadolu içlerindeki ilerleyişleri 585 yılında Lidyalılar tarafından durdurulmuş ve Kızılırmak her iki devlet arasında sınır olarak kabul edilmiştir. Pers Kralı Kyros, 550 yılında Med Krallığı’na son vermiştir.
Persler
Kirus tarafından M Ö 550’de kurulmuştur. Doğuda Hindistan ve Orta Asya’ya batıda Anadolu ve Trakya’ya, kuzeyde Kafkasya’dan güneyde Basra Körfezi ve Mısır’a kadar uzanan büyük bir imparatorluk kurmuşlardır. “Ülkeler Kralı” unvanıyla başlarında Pers imparatoru bulunmuştur. Ülke 20 Satrap (il – eyalet)’a ayrılarak başında Satrap adlı askeri valiler atanmıştır. Posta teşkilatını yaygınlaştırmışlardır. Ülkenin illere ayrılması ve merkezden valiler atanarak ülke yönetim ine yer verilmesi ve posta teşkilatının kurulması merkezi otoriteyi güçlü tutmak amaçlıdır. Ticarete önem vermişler ve düzenli yollar yapmışlardır. Çivi yazısını Ön Asya ’da kullanan son medeniyettir. M Ö 331’de Büyük İskender tarafından yıkılmıştır, MÖ. VII. yüzyılda İran’d a Zerdüşt tarafından bir din kurulmuştur, iyilik tanrısına Hürmüz, kötülük tanrısına Ehrimen denir.
Medler gibi, birinci bin yılın başlarında İran’a göç eden ve Hint-Avrupa dili konuşan Persler, İran’da Pers (Fars) bölgesine yerleşmişlerdir. 559 yılında Perslerin başına geçen Akhaemenid Hanedam’ndan Kyros, 550 yılında Medleri, 546 yılında Lidyalıları, 539 yılında Babil Krallığı’nı fethederek ve Orta Asya’da askerî seferlerde bulunarak imparatorluk sınırlarını Afganistan’dan Ege ve Akdeniz kıyılarına kadar genişletti. Kyros’un oğlu Kambyses de Mısır’ı 525 yılında fethetti.
Kambyses’in ardından başa geçen Dareios, 514 lü yılında İstanbul Boğazı üzerinden Avrupa’ya geçerek Tuna ötesinde İskitlere karşı seferler düzenledi. Bu sefer esnasında Makedonya Krallığı Pers hâkimiyetini tanımak zorunda kaldı. Böylece Pers İmparatorluğu en geniş sınırlarına ulaşmış oldu. Dareios bir fatihten ziyade, teşkilatçı özelliğiyle tanınır. Pers İmparatorluğu’nu “satraplık” adı verilen eyaletlere bölmüş ve eyaletlerin başına satrap unvanlı Pers aristokratlarını atamıştır. Satrapları denetlemek için de merkezden atanan “kralın gözü ve kulağı” olarak adlandırılan görevliler vardı. Persler, satraplarda tımar sistemine benzer bir sitemle askerler konuşlandırmış ve eyaletlerin güvenliğini sağlamışlardır.
Not: Pers İmparatorluğu, MÖ 331 yılında Helen uygarlığının kralı Büyük İskender tarafından fethedilmiştir. ‘”Batı Anadolu’da Daskyleion ve Sardes iki önemli satraplığın başkentleriydi.
Partlar
Orta Asya kökenli olan Partlar, MÖ 238 yılında Seleukoslara başkaldırarak bağımsızlıklarını kazanmış ve en parlak çağlarında imparatorluğun sınırlarını İndüs’ten Fırat’a kadar genişletmişlerdir. Fırat; Roma ve Partlar arasında sınır teşkil etmişse de her iki güç Suriye ve Mezopotamya için sürekli mücadele etmiştir. Sasaniler İran’daki Part hâkimiyetine MS 224 yılında son vermişlerdir.
Not: Partların zenginlik kaynaklarından biri de Çin medeniyeti ve Roma Uygarlığı arasında yapılan İpek Yolu ticaretiydi.
Tarih