Ünlü Türemesi
Ünlü Türemesi Nedir
Dilimizde bazı isim soylu sözcükler küçültme eki yani ” +cık , +cik , +cuk , +cük ” eklerinden bir tanesini aldığında sözcük ile gelen ek arasında fazladan bir ünlü türeyebilir. İşte bu ses olayına “ünlü türemesi” denir. Ses olaylarından en basit ve sınırı en dar olan bu ses olayı ayrıca pekiştirme yapılırken de karşımıza çıkmaktadır.
Ünlü Türemesi Cümle Örnekleri
Aşağıdaki örnek cümlelerde yer alan kırmızı renkle işaretlenmiş sözcüklerde ünlü türemesi oluşmuştur .
- Sınavdan yüksek puan alabilmek az-ı–cık daha zaman ayırman gerekecek .
- Spora giderken üzerine giydiği dar-a–cık mont ile bir türlü rahat edemiyordu.
- Hakkında o kadar çok konuşulan yazar sahneye çıktığında genc-e–cik biri olduğunu görünce herkes çok şaşırmıştı.
- Küçük Mehmet, başını kaldırıp öğretmenine: “Bir-i–cik öğretmenim, seni çok seviyorum.” demişti.
Dilimizde pekiştirmeli sözcükler yapılırken ilgili sözcüğün ilk ünlüsüne kadar olan kısmı alınıp sonrasına “m , p , r , s” ünsüzlerinden uygun olanı getirilir. Bazı sözcüklerde ise araya fazladan “a” veya “e” sesi türeyebilir. Bu durum da “ünlü türemesi” olarak kabul edilmektedir.
Örnek: mavi > maSmavi
açık > apaçık
Yukarıdaki örneklerde herhangi bir ünlü türemesi olmamıştır.
Pekiştirmeli Sözcüklerde Meydana Gelen Ünlü Türemesi Örnekleri Cümleleri
Aşağıdaki örnek cümlelerde bulunan kırmızı renkle işaretlenmiş sözcüklerde ünlü türemesi meydana gelmiştir.
-
- Köyümüzde yılların eskitemediği dedemden kalan sap-a-sağlam evimiz hala ayaktaydı.
- Anne ve babası hayatını kaybeden Didem, bu hayatta yap-a-yalnız kalmanın acısını yaşıyordu.
- Adam kimseyi umursamadan güp-e-gündüz camını kırdığı dükkanı soymuştu.
- Yabani otlar yeni diktiği fidanın etrafını çep-e-çevre sarmıştı .
- Sana yapılan bu hareketin amacı seni herkesin içerisinde düp-e-düz aşağılamaktı.
- Öğleden sonra bir anda başlayan yağmur piknik yapan herkesi sır-ıl-sıklam yapmıştı.
- Gölün yukarı kıyısında kocaman, yaprakları dökülmüş çır-ıl-çıplak bir tek kavak vardı.
- Annesi kısa bir süre bile olsa evden ayrılsa o küçük afacan evi iki dakikada dar-ma-dağınık ederdi.
- Kendisine evlenme teklifi ettikten hemen sonra tayin isteyeceğini söylemesi ona kar-ma-karışık duygular yaşattı.
ÖNEMLİ UYARI: Bazı soru bankalarında “gülücük” ve “öpücük” sözcüklerinde ünlü düşmesi olduğu söylenmektedir ancak bu bilimsel olarak yanlıştır. Çünkü “-cık” eki önceki örneklerde gördüğünüz gibi yalnızca adların üzerine gelebilir. “öp” ve “gül” sözcükleri eylem olduğu için doğrudan bu sözücüklerin üzerine gelmiş olamaz. Ancak bu sözcüklerin üzerine eylemden ad türeten “-ış“, “-iş“, “-uş“, “-üş“, isim fiil eki geldikten sonra “ş” sesinin düşmüş olması doğru bir tanım olacaktır. Dolayısıyla aşağıdaki gösterim doğrudur:
gül-üş-cük > gülücük
öp-üş-cük > öpücük
ÖNEMLİ NOT: Şimdiki zaman kip eki olan “-yor” eki fiillerin üzerine geldiğinde “ünlü türemesi olmaz, buna “kaynaştırma” ünlüsü denir. Sev> sev-i –yor
Bit> biti- i – yor
Sor> sor – u– yor
BAŞKA BİR KAYNAK
(a) Kelime Başında Ünlü Türemesi
Türkçede kelime başlarında iki ünsüz olmadığı için ses türemesi olayı meydana gelir. Bu olay, söyleyişi kolaylaştırması ve kelimeleri yerlileştirmek bakımından önem arz etmektedir.
Örnekler:
station > istasyon
scala > İskele
skomros > uskumru
skarpina > İskarpin
(b) Kelime Ortasında Önlü Türemesi
Yabancı dillerden alman sözcüklerde ve kimi Türkçe ekler kelime eklendiklerinde sözcük ortasında bir ses türemesi meydana gelir.
Kelimelere Ek Getirildiğinde Orta Hecede Meydana Gelen Ses Türemesi Örnekleri:
az-cık > azıcık bir-cik > biricik genç-cik > gencecik
NOT
Yabancı kelimelerde orta hecede meydana gelen ses türemesi olayında kelime ek aldığında türeyen ses düşer ve kelime orijinal şekline döner. Örneğin, emiri > emri
filimi > filmi
sağlam > sapasağlam söz-ü-m gör-ü-ver-
Alıntı Kelimelerde Orta Hecede Meydana Gelen Ses Türemesi Örnekleri:
emr > emir
baht-yar > bahtiyar
film > filim (söyleyişte)
c) Kelime Sonunda Ses Türemesi
Kelime sonunda meydana gelen ses türemesi olayıdır.
Örnekler:
ba’z > bazı gayr > gayrı