Ünlü Daralması Nedir Örnekler
Şimdiki zaman eki olan -yor eki kendinden önce gelen “a, e” geniş ünlülerini daraltarak “ı, i, u, ü” ye dönüştürür. Bu ses olayına “ünlü daralması” denir.
Örnekler:
Sızla – yor > Sızlıyor (Eylemin sonunda bulunan “a” geniş ünlüsü “ı” dar ünlüsüne dönüşmüştür.)
Gizle – yor- um > Gizliyorum
Yazma-yor > yazmıyor
Özle-yor > özlüyor
Kapla – yor > Kaplıyor
De– yor > Diyor
Ye – yor – uz > Yiyoruz
Oyna – yor – lar > Oynuyorlar
Dinle – yor – uz > Dinliyoruz
Anla – yor – muş > Anlıyormuşuz
Planla –yor > Planlıyorduk
Bekle – yor – um > Bekliyorum
İzle – yor – uz > İzliyoruz
Süsle – yor – lar > Süslüyorlar
Cevapla – yor – lar > Cevaplıyorlar
- “ye” ve “de” eylemleri üzerine sesli harf ile başlayan bir ek eklenirken, ek ile arasında “y” yardımcı ses girer. Bu yardımcı sesin daraltma etkisi olduğu için “de” ve “ye” fiillerinin sonundaki “e” sesli harfi “i” dar ünlüsüne dönüşür.
Ünlü Daralması Örnekler:
De –y – e > Diye ( -y- yardımcı ses )
De –y – eyim > Diyeyim
De –y – en > Diyen
De–y –erek > Diyerek
De–y –ecek > Diyecek
Ye – y – ecek – iz > Yiyeceğiz ( -y- yardımcı ses )
Ye –y – en – iz > Yiyeniz
Ye –y – erek > Yiyerek
Ye –y – eyim > Yiyeyim
Ye –y– ince > Yiyince
Not: TDK’ye göre “de-“ eylemi -ip ve -ince eklerini aldığında “e” ünlüsü “y” yardımcı sesi almasına rağmen ünlü daralması meydana gelmez.
Not: “ye” ve“de” eylemleri dışındaki sözcüklerde “y” yardımcı sesi almış olması ünlü daralması olacağı anlamına gelmez. Bu türden sözcükler telaffuzda ünlü daralmasına meyilli olduğu için yazarken daralmış olması yazım yanlışları meydana getirir.
Doğru Yanlış
Dinleyen Dinliyen
Ağlayalım Ağlıyalım
Cevaplayacak Cevaplıyacak
Özleyebilir Özlüyebilir
Planlayacağız Planlıyacağız
- Dilimizde bütün olumsuzluk eki (“ma, -me” ) “-yor” şimdiki zaman ekinden önce geliyorsa daralmaya uğramak zorundadır.
Örnekler:
Kaç – ma – yor – sunuz > Kaçmıyorlar
Bekle – me – yor-du-k > Beklemiyorduk
Sus – ma – yor – uz > Susmuyorsun
Gör – me – yor – lar – dı > Görmüyorsunuz
DİKKAT: Bu konuda öğrencilerin çok sık karıştırdığı durum ise “a, e” ile bitmeyen sözcüğün, “-yor” eki alması esnasında sözcüğün aldığı yardımcı ünlü olan “ı, i, u, ü” ünlülerinin “daralma” zannedilmesidir. Ünlü daralmasının gerçekleşebilmesi “-yor” eki sözcüğe eklenmeden önce “MUTLAKA” “a veya e” ile bitmesi şarttır.
Ünlü Daralması Olmayan Örnekler
Bak – (ı) – yor > (ı) kaynaştırma ünlüsüdür ve daralma kesinlikle yoktur. Çünkü sözcük “a” veya “e” ile bitmemiştir.
Getir – (i) – yor > (i) kaynaştırma ünlüsü
Sev – (i) – yor > (u) kaynaştırma ünlüsü
Gör – (ü) – yor > (ü) kaynaştırma ünlüsü
ÜNLÜ DARALMASI TESTİ ÇÖZ
Ünlü Daralması: Türkçede “a, eˮ ünlüleriyle biten eylemlerin
şimdiki zaman (-yor) çekiminde a ünlüsü ı, u; e ünlüsü i, ü olur.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması vardır?
A) Önümüzdeki hafta eve dönüyorum.
B) Sabahları sürekli gazete okuyorum.
C) Onu görünce heyecanla el sallıyordu.
D) O buraya gelince niçin kaçıyorsun?
E) Bana bir şey deyip gideceğini söyledi.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ünlü daralması yoktur?
A) Böyle düşünüyorum diye kimseye hesap verecek değilim.
B) Bu kadar az yemekle bir türlü doymuyorum, demişti.
C) Bunu duyduğum an her şeyi gözümde canlandırıyorum.
D) Yıllardır yollarını gözlüyordu, beklemek onu yıpratmıştı.
E) Kardeşim diğer odada tek başına televizyon izliyor.
Aşağıdakilerin hangisinde ünlü daralması yoktur?
A) Kara bulutlar yaklaşıyor, bizi korku sarıyordu.
B) Şimdi onun yanında olduğumu düşlüyorum.
C) Senin bana olan tepkini bir türlü anlamıyorum.
D) Yanındaki kadına sürekli bir şeyler söylüyordu.
E) Sana diyecek bir şeyim kalmadı, gidebilirsin.
Kişilikleri tamamen fikirden ibaret olan insanların hayali olandan bu kadar çekiniyor(I) olmaları, çok ilginçtir. O niye (II) böyleydi acaba. Başka bir dünyaya ait şeylerden bahsedilmesine katlanamıyordu(III) . Bununla ilgili görüşünü mektupta dile getirmişti ancak bu mektupta yazılanları, yetersiz bulduğu için, on dört defa değiştiriyor(IV) ve yine de yetersiz buluyordu(V). Bu denemelerden geriye sadece iki tanesi bize kaldı; bir üçüncüsünü ise biz cesaret ettik ve burada yayınladık.
Yukarıda altı çizili sözcüklerden hangisinde ünlü daralması vardır?
A) Yalnız I. B) Yalnız III. C) II. ve III. D) III. ve IV. E) II. ve V.
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ses bilgisi kurallarına uyulmamasından kaynaklanan bir yazım yanlışı yoktur?
A) Yanımıza ağlıya ağlıya geldiğinde hiçbir şey anlatmıyordu.
B) Buraya yemek yiyip gelmiştik, o yüzden yemeyeceğiz.
C) Sana bir şey diyince neden yüz ifaden hemen değişiyor.
D) Sözlerimi hep çarpıtıyor, beni dinlemiyeceğini söylüyor.
E) Ona söyliyecek bir şeyim kalmadı, diyerek sızlanıyordu.